– Update: 12 februari 2025 –

Filosoof en cabaretier Paul Smit studeerde af op ‘de evolutie van het menselijk bewustzijn’ en schreef veertien boeken over filosofie, psychologie en neurowetenschap. Hij gaf gisteren een inspirerende lezing op het mbo-college waar ik lesgeef en ik interviewde hem daarna.

– Je lezing was heel leuk en leerzaam. We hebben nog wat vragen over onderwijs, filosofie, religie, kunst en wetenschap. Want jij bent een van de weinigen die al die dingen combineert. Ik zie jou nog wel eens een tv-programma maken daarover.

Ja, dat was er ooit, van Bas Haring! Die had zo’n programma. Dat was best leuk, maar wel lang geleden. Misschien komt het er nog eens van.

– We kijken er in ieder geval naar uit. Gisteren ging het ook over onderwijs. Jij hebt het wel eens over de mismatch in het onderwijs. Hoe zit dat?

Als je naar evolutionaire psychologie kijkt, zie je dat wij geëvolueerd zijn om te leven in groepen van ongeveer 150 mensen. We waren altijd in de natuur, bewogen veel, aten natuurlijk voedsel en hadden continu interactie met elkaar. Kinderen leren puur door ervaring. Ze kopieerden hun ouders of anderen uit de stam. We leerden ook doordat alle leeftijdsgroepen door elkaar heen gingen. Nu zetten we alle kinderen van dezelfde leeftijd bij elkaar, dus ze kunnen zich niet spiegelen aan andere leeftijden. Al het leren is cognitief en rationeel geworden, en dat is niet hoe ons brein het snelste en fijnste leert. Het schoolsysteem is eigenlijk krankzinnig vanuit evolutionair perspectief. In de oertijd zou je nooit dertig kinderen op een stoel zetten en zeggen: “Nu ga je de hele dag stilzitten en doen wat niet bij jouw natuur past.”

In de oertijd wist je altijd direct wat nuttig was. Als je ging jagen, verzamelen of een strategie moest bedenken met je team, had je een rol in de groep. Er was altijd passie en urgentie, die nodig zijn om iets voor elkaar te krijgen of om iets te veranderen. Nu niet, en dat is een totale mismatch in het huidige onderwijs.

– En zie jij kansen om dat te verbeteren? Heb je daar tips voor?

Ja, we gaan naar een wereld waar AI een enorme rol gaat spelen. Alles gaat binnenkort op zijn kop. Maar als wij als mens beter willen functioneren en gelukkiger willen zijn, moeten we meer terug naar onze natuur. Werken in groepen en socializen is belangrijk. Gelukkig zie je dat in het onderwijs nog wel. Maar de tijd dat je informatie in je hoofd moest stampen is voorbij. Ik kan nu met een app of chatbot alles vragen en binnen een seconde krijg ik antwoord.

De kunst wordt nu: hoe gaan we met al die data om? Hoe zet je data om in iets concreets in de wereld? Als je alles kan vragen en meteen antwoord krijgt heeft informatie geen waarde meer. Het gaat er nu om: Hoe gaan we de menselijke maat terughalen?

– Onze opleidingen duren drie jaar, waarvan een jaar stage. En stage voldoet eigenlijk toch wel aan dat idee van onderwijs?

Ja, want je gaat het in de praktijk brengen. Dan leert het brein sneller. Plus, je komt in een nieuwe omgeving en trekt je op aan mensen met verschillende ervaringsniveaus en je zit ook tussen verschillende leeftijden. Dat is goed voor het brein. Zo’n stage is qua leerproces super nuttig.

– We hadden het gisteren ook over generaties. Wat wij nu in de klas hebben is Gen Z. Over een paar jaar krijgen we generatie Alpha. Wij lopen als docenten tegen dingen aan als weinig concentratie, weinig kennis enzovoort. We proberen te ontdekken wat ze wel goed kunnen. Wat kunnen ze wel goed?

Ja, en waar kwam je op uit?

– Samenwerken lijkt goed te werken. Praktische, korte opdrachten. Mijn vak is heel theoretisch, webdesign. Ik maak nu korte TikTok-filmpjes van vijf minuten. Ik geef lessen van twee uur en ben erachter gekomen dat ik twee filmpjes van vijf minuten in twee uur kan behandelen met tussendoor praktische opdrachten. Samenwerken is ook een goede manier. Als ze in groepjes werken, lijkt het ook beter te gaan.

Plus, je krijgt dan sociale druk, wat voor ons brein heel goed werkt. Ons brein is altijd bezig met twee dingen: “Getting along and getting ahead“. Dus ergens bij horen en ergens bovenuit stijgen. Eerst willen we binnen de groep horen, want dat was vroeger de enige manier om te overleven. Als we een veilige basis hebben in de groep, willen we binnen die groep een beetje uitblinken. Dat heeft te maken met seksuele selectie. Als je ze in groepen laat werken, komt dat principe naar boven. Je wil niet buiten de boot vallen, en je wil ook je partnerkeuze vergroten binnen de groep.

– Je liet gisteren een grappig filmpje zien over generatie Alpha die twee devices tegelijk gebruikt. Is dat iets waar ze juist goed in zijn?

Nee, dat is het domste wat je kunt doen. Multitasken sloopt je brein. Het kost alleen maar energie en sloopt je dopaminereceptoren. We zien door social media dat de spanningsboog zo kort is geworden. Hun brein is gewend om elke vijf seconden een dopamine-shot te krijgen. Als jij dan een college geeft van twee uur, maakt dat zo weinig dopamine aan dat hun brein crasht.

Maar wat wel goed bij generatie Z werkt, is als ze over zichzelf mogen praten. Dat vinden ze een heel interessant onderwerp, want als je over jezelf praat maak je veel dopamine aan.

Wij “ouderen” hebben nog doelen, zo van “Ik wil over drie jaar graag dit en dat” en daar werk je dan langzaam naartoe. Maar zij zijn gewend aan kleine, korte, concrete projectjes. Dat langetermijndenken zit er sowieso nog niet in bij die generatie. Dus alles moet gewoon direct. Als ze een website maken moet hij wel in een uur klaar zijn. Maar toen ik nog een IT bedrijf had was ik met een website wel vier maanden bezig.

– Hebben deze jongeren inderdaad ook meer last van prestatiedruk en van allerlei soorten angsten?

In de oertijd had je in jouw groep maar ongeveer vijf of zes leeftijdsgenoten met wie jij je vergeleek. Maar nu zien ze op social media een miljoen mensen die slimmer zijn, die knapper zijn, die meer volgers hebben en die rijker zijn. Als je je daarmee gaat vergelijken word je depressief.

Dat vergelijken is ook een mismatch. We vergeleken ons in de oertijd alleen met die paar mensen uit je groep. Niet met miljoenen anderen. Als jij nu als meisje twee kilo te zwaar weegt denk je: “Ik ben niet goed genoeg”. Want op Instagram zie je meisjes in bikini dansen met 100 miljoen volgers.

– Wij struggelen als docenten ook met cijfers geven. Kan het zijn dat die druk ook zwaarder of anders is dan vroeger?

Als wij vroeger een slecht cijfer hadden, dan incasseerde je dat gewoon en ging je misschien zelfs harder leren. Ik denk dat men dingen nu heel persoonlijk maakt. Dus dat als jij nu een onvoldoende krijgt je het jezelf enorm zwaar toerekent en door die identificatie denkt “Ik ben ik niet goed genoeg”. En die prestatiedruk is ook al zo hoog omdat iedereen het maximale moet bereiken.

Ik heb nu ook mensen van generatie Z in dienst. Ik leer ze in de eerste twee maanden dat je gewoon kritiek kunt krijgen en dat je dan niet moet gaan huilen. Daar moeten ze aan wennen. Als ik kijk naar hoe ik met mijn compagnon om ga, dan zijn wij keihard naar elkaar. Dat vinden wij normaal. Wij spreken elkaar aan op onze fouten. Maar ik had laatst een millennial die ermee stopte omdat het pijn deed als er kritiek was. Ja, dat hoort ook bij het leven.

– Nog iets over bewegen. Wij bewegen eigenlijk nooit op school. Soms zeg ik tegen studenten: ga mee met de rokers, naar buiten, bewegen, maar dan wel zonder sigaret.

Ja, in de oertijd liep je de hele dag buiten rond. Er zijn veel onderzoeken die aantonen dat bewegen goed is voor het brein. Als je eerst een uurtje gym hebt en daarna gaat leren, ben je veel productiever. Je brein neemt meer op. Beweging geeft zoveel voordelen: je wordt gefocust en je komt op nieuwe ideeën. Je krijgt meer serotonine, dus je komt emotioneel in balans. Als je gaat vergaderen, ga dan wandelen met zijn allen, ga die duffe zaal uit. Of gewoon even de buitenlucht in, tien minuten wandelen, en dan kom je terug en ben je weer fris.

– Je had het al over AI, dat het steeds belangrijker wordt in het onderwijs. We zien dat docenten ermee struggelen. Ik ben voorstander en ik leer ze allerlei AI-diensten gebruiken. Ik denk dat het superbelangrijk is, want je moet nu die voorsprong nemen.

ChatGPT wordt nu al overal voor gebruikt. Ik schrijf iets in klad, pleur het in de chat en krijg het perfect terug. Ik had laatst ruzie met de ABN AMRO, dus schrijf ik een juridische mail met Chat. Die stuur ik op en ik zie aan het antwoord meteen dat zij ook Chat gebruiken. Straks zijn die twee AI’s dus gewoon met elkaar aan het praten! Men heeft nog geen idee wat er allemaal aan staat te komen.
De menselijke component wordt dan dus heel belangrijk. Kun je nog verbinding maken, heb je nog connectie, hoe ga je werkgeluk toevoegen?

– Ik zie dat AI ook snel verandert. Teksten schrijven, beeld maken, logo’s en websites maken, complete e-commerce websites in vijf minuten. Ook de filmindustrie gaat veranderen. Dat is waanzinnig.

En AI gaat zichzelf voeden. Dat wordt een uitdaging. Een tijd lang werd ChatGPT juist steeds dommer omdat die zichzelf ging voeden met zijn eigen foutieve data. Maar nu kunnen ze dat met nieuwe updates weer wegfilteren.
En we krijgen een overload aan content. Mijn zoon heeft social media al afgezworen. We gaan waarschijnlijk terug naar de menselijke maat, naar meer menselijk contact.

– Wat vind je van non-dualiteit en de multiverse, zoals Google dat nu ook al noemt? Zie je een link tussen non-dualiteit en het idee van een multiverse?

Non-dualiteit zegt dat bewustzijn ten grondslag ligt aan alles. Het hele universum is een illusoire verschijning van bewustzijn. De AI wordt steeds intelligenter, maar heeft geen bewustzijn. Dat wordt een interessante tijd: een systeem dat knetter-intelligent is, maar geen bewustzijn heeft. Het kan de mooiste muziek maken, maar het kan er niet van genieten.

Vanuit de neurowetenschap hebben ze lang gezocht naar hoe het brein bewustzijn aanmaakt, maar daar is niets uitgekomen. Dat noemen ze ook wel the hard problem of consciousness. Bewustzijn is niet te programmeren, omdat het ten grondslag ligt aan alles. 

– Ja, dat is ongelooflijk interessant. Het raakt ook aan religie. Mijn vader leest van alles over non-dualiteit. Hij ziet in alle religies ook dat non-duale. Zie jij dat ook zo?

Ja, totaal. Het christendom zegt: alles is God. Non-dualiteit zegt: alles is bewustzijn. Het is hetzelfde idee. Thy will be done: dat zegt de non-dualiteit ook, want je bent aan het gebeuren. Ook het Brahmanisme zegt dat. En insh’Allah – zoals Allah wil – en andere religies verwijzen daar naar, ook dat wij als verschijningen eigenlijk gewoon “aan het gebeuren” zijn.

– Ik heb trainingen gedaan vanuit de Vierde Weg van Gurdjieff. Daar zag ik dezelfde principes, maar dan met andere woorden. Bijvoorbeeld: de mens is mechanisch. In non-dualiteit noem je dat: de mens heeft geen eigen wil?

Ja, we zijn eigenlijk een driedimensionaal object, bespeeld door bewustzijn. We zijn geprogrammeerd door onze genen en conditionering. Het brein creëert achteraf de plezierige illusie dat wij onze acties sturen.

– In de Vierde Weg hebben ze het ook over drie snelheden: het limbisch systeem is supersnel, het emotionele systeem is trager, en het rationele brein nog weer veel trager.

Dat is vergelijkbaar met die hoge data-verwerking van je onbewuste, ten opzichte van de kleine datastroom van je bewustzijn. Volgens neurowetenschappelijk onderzoek verwerkt het onbewuste brein 10 miljoen bits per seconde, terwijl het bewuste brein 50 bits per seconde kan. Informatieverwerking gebeurt automatisch en onbewust, terwijl ons bewuste denken achteraf een verhaal maakt om onze keuzes en acties te verklaren.

– De Vierde Weg is de weg van de slimme mens, die de drie andere wegen combineert: de weg van het fysieke lichaam (de fakir), de weg van de emotionele overgave (de monnik) en de weg van de wetenschap (de yogi). Lijkt de Vierde Weg dan op non-dualiteit?

In India hebben ze het over “de Weg van het Verstand” en “de Weg van het Gevoel”. Je ziet vaak dat mensen die het op gevoelsniveau begrijpen of aanvoelen het daarna ook langzaam met hun verstand gaan begrijpen. En in het Westen zie je het vaak andersom, dat ze het eerst verstandelijk gaan snappen en dat de rest daarna volgt. In de loop der jaren gaat het in je hele systeem doorwerken, dat je er ook naar handelt. Dat noemen ze het proces van ontwaken. Dat kan bij de één honderd jaar duren, en bij een ander een maand.

– Kan het ook zijn dat iemand op één vlak verlicht is, maar op andere vlakken niet?

Ja, zeker. Iedereen heeft zijn eigen unieke pad. En op het moment dat je gaat ontwaken, gaat het leven je continu moeilijkheden presenteren, zodat het opgelost kan worden. Vaak is dat ontwaken niet leuk, het kan best uitdagend zijn.

– Behoeft dat ook een continue training, omdat je het ook weer kwijtraakt op het moment dat je iets bereikt?

Zeker, en ook dat gebeurt vanzelf. En hoe meer die “ik” probeert te trainen, des te sterker is de identificatie, en dus de verkramping. Het leven bespeelt dit lichaam en het is alleen maar het ego wat verlichting wil, want die wil zich goed voelen. Het is een heel sneaky proces: “You can meditate for thousand years and still miss the point”. Als die “ik” probeert verlicht te worden is het wederom de illusie dat jij dit allemaal aanstuurt. Dus het is uiteindelijk de overgave aan “dat wat is”. Maar niet omdat jij dat doet.

– Mooi… En heb je nog een manier om van het nihilistische fatalisme af te komen? Hoe kun je dat doorbreken, als alles toch maar gaat zoals het gaat?

Het is een fase in het ontwaken. Je bent voorheen altijd “ego gedreven” geweest en daarna wordt dat doorzien. Dan denkt het systeem eerst: “Okee, als ik het niet doe, dan heeft het allemaal geen zin”. Daar moet je doorheen. Dat kan even duren, maar dat vervalt ook weer. Dat is een proces wat deel is van dat ontwaken. Dat is logisch, want dat “ikje” is altijd verslaafd geweest aan die “ik”. Het zijn afkickverschijnselen.

Hier een filmpje met uitleg  over deze “Advaita Shuffle”:

– En je kan ook nooit zonder “ik”, die blijft er altijd. Die blijft altijd opspelen, toch?

Zeker, dat is ook de misvatting die je vaak hoort: “Maar ik voel nog steeds die ik, dus Ik ben er nog niet.” Je blijft altijd voelen dat je een ik bent, want dat is de goocheltruc van jouw brein. Het gaat erom dat je doorziet dat je een ego hebt, maar dat je het niet bent. Dat is de grote switch.

– Ik denk dan bijvoorbeeld aan Wim Hof, in mijn ogen een verlichte meester die in praktijk toch door de mand valt.

Je ziet dan zijn identificatie met “Ik ben Wim Hof”. Hij krijgt dan kritiek en dan gaat hij zijn ego op tv verdedigen, in plaats van zijn kwetsbaarheid te tonen. Het is ook niet erg. Het is deel van zijn ontwikkelingsproces, dat het leven hem even zo te grazen neemt. Dat is heel nuttig voor hem dat hij dit doorleeft, want anders zou hij nooit uit die schil komen.

– En wat vind je van mystieke piekervaringen of satori’s?

Dat is een “free sample from the source“. Je krijgt even een cadeautje, een glimp van het geheel. Dat geeft je de drive om verder te zoeken. Dat kan in de natuur zijn, maar ook bijvoorbeeld in muziek of kunst. Met psychedelica kun je daar ook redelijk dichtbij komen, dat zijn aha-momenten.

– En wat vind je van spelen? Spelend leren in het onderwijs?

Spelen is ontzettend belangrijk. Alles wordt te serieus genomen. Er wordt veel te weinig gespeeld, alles wordt in procedures gepropt. “Terminale serieusheid” noemen we dat. Spelen is op alle vlakken belangrijk. Als je speelt ga je experimenteren, ga je lol maken en nieuwe dingen ontdekken. Als we stoppen met spelen stopt iedere vorm van creativiteit en innovatie.

– En kunst? Muziek raakt mensen bijvoorbeeld op meer manieren dan andere kunstvormen.

Muziek raakt direct het limbisch systeem. Het brengt je in een flow. Er is niks zo gezonds als zelf muziek maken, dat is het allerbeste wat het brein kan. Zelf creatief zijn, met zijn allen jammen, dat is echt supergoed voor dat brein. Muziek spreekt ook direct het limbisch systeem aan, dus je maakt direct dopamine aan. Het brengt je in een bepaalde staat of flow.

– En film?

Film activeert spiegelneuronen. Je ervaart de emoties van de personages alsof het jou zelf overkomt. Vandaar dat je al het verdriet en de blijdschap in zo’n film direct zelf kunt ervaren. Dat is het mooie van ons brein. In de film doet je motorische cortex ook nog eens mee, dus die heeft ook nog een beetje het idee dat jij daar ook echt fysiek bent. En dat dan met die muziek, dan raak je natuurlijk diep in de emotie.

Het eindigt vaak met zo’n cliffhanger, zodat het brein extra dopamine aanmaakt. Dat maakt je nieuwsgierig: nu moet ik het weten – en dan klik je er nog een aan. En nog een.

– Ik ben inderdaad verslaafd aan TV series en films.

Dat is ook die dopamine. Elke verslaving is een dopamine-verslaving. Je maakt tijdens het kijken dopamine aan. De dopamine geeft plezier, maar het geeft vooral het verlangen naar plezier. Ook als je mooie muziek hebt geluisterd heb je dopamine aangemaakt, maar dan wil je ook weer dopamine voor het volgende nummer.

– Dat is dus eigenlijk hetzelfde als die social media verslaving van de jeugd.

Alle verslavingen zijn dopamine-verslavingen, dus je bent niet verslaafd aan de alcohol, nicotine, cocaïne, of wat dan ook. Je bent verslaafd aan de dopamine die vrijkomt.

– Zijn films ook zo indrukwekkend door het idee dat je zelf eigenlijk een rol speelt in je leven, een beetje zoals in Plato’s grot?

Dat is een goeie. Dat is ook met mooie muziek luisteren. Zoals we nu praten zit het brein in de bèta stand, cognitief dus. Op het moment dat je in een film zit, of je zakt weg in muziek, dan komt je brein In de alfa stand. In die alfa stand gaat je zelfbewustzijn steeds verder uit, dus je verdwijnt op een gegeven moment. Dat is het interessante van films, dat je er helemaal in op kan gaan. Dat is bewustzijn, maar geen zelfbewustzijn, dus het is alleen maar het bewustzijn van wat zich daar afspeelt. Op geen enkel moment denk je “Ik ben hier film aan het kijken”. Pas als je gebeld wordt of er iets anders gebeurt komt dat zelfbewustzijn weer terug. Het fijne is als je verdwijnt: op dat moment staat het ego uit en voel je je lichter.

Daarom gaan we ook naar cabaret. Op een gegeven moment verdwijnen die ikjes en dan komt er een flow In de zaal. Dan vergeten mensen dat ze in een zaal zitten, en dan is iedereen zo blij. Ze moeten zich overigens eerst veilig voelen, ze moeten het plezierig vinden en het doel moet duidelijk zijn.

– Wat vind je van Rutger Bregman’s boek “De Meeste Mensen Deugen”?

Achter die titel zou moeten staan: “Maar Macht Corrumpeert Altijd”. In groepen van 150 mensen waren we egalitair. Nu zie je dat leiders zich kunnen misdragen zonder consequenties. Dus in principe zijn we hele lieve egalitaire mensen, maar alleen binnen de groep. Zo werkt ons brein. We zijn binnen de groep heel links, maar buiten de groep heel rechts.

– En Trump?

Trump zou in de oertijd nooit leider zijn geworden. Narcisten werden uit de groep gezet. Alleen mensen met bepaalde psychische stoornissen kunnen nu aan de macht komen. Want die offeren daadwerkelijk alles op om daar te komen. En met dat gebrek aan empathie kunnen ze ook makkelijker beslissingen maken, wat soms wel handig kan zijn.

– Maakt het eigenlijk niet uit wie president is, omdat dat schip zo groot is dat het nauwelijks uitmaakt wie er kapitein is?

Als je diep kijkt hoe alle structuren In de economie en de politiek verweven zijn, en dat met een handjevol rijke mensen die bijna alles bezitten, dan gaat Trump dat nooit even ombuigen. In China precies zo.

– En wat gebeurde er eigenlijk in de coronatijd?

Ik kijk vanuit de neurowetenschap, en dan zag je massahysterie. Mensen in angst luisteren naar leiders, hoe incompetent die ook zijn. En dan heb je het Bandwagon effect: als iedereen het doet zal het wel goed zijn. Maar we weten nu hoe het echt was: het was gewoon massahysterie en corruptie vanuit de top en vanuit de farmacie. “It’s easier to fool people than to convince them that they are being fooled” zei Mark Twain: Mensen In de maling nemen is niet moeilijk, maar niemand wil horen dat ze In de maling genomen zijn.

– En als je in angst leeft, werkt je neocortex oftewel je verstand ook niet meer?

Precies. Dan grijp je naar een leider met een quick fix, want dan denk het brein “dan zijn we er van af”. We worden ook voortdurend bang gemaakt. Rutte roept bijvoorbeeld dat we een noodpakket moeten hebben vanwege een mogelijke oorlog. Maar Poetin wil helemaal geen oorlog, dat heeft hij al honderd keer gezegd. Rutte heeft gewoon geld nodig voor de NAVO, dus dan roept hij dat. Trap er niet in!

De oorlog in Oekraïne is veel complexer en genuanceerder dan hoe de media het ons vertellen. Ons brein maakt – om energie te besparen – een shortcut aan, een snel oordeel: Die daar is the good guy, en die daar is the bad guy.

– Ik vind het fijn dat er mensen zoals jij zijn die daar zo helder over denken. Ontzettend bedankt voor dit gesprek, en ik hoop je in de toekomst op tv te zien.

Graag gedaan. Ik wens je een mooie dag!

Selectie boeken van Paul Smit

– Klik om te bestellen of zie de website van Paul Smit –

• Zie ook de andere artikelen hier over onderwijs